Dorestate, een lastig onderwerp, ...


Uit de discussies op het forum, door: Jeff van Hout, geplaatst september 2015
(Oorspronkelijke versie eerder gepubliceerd in augustus 2012 in SEMafoor 13.3 p.37-38)






'Dorestate, een lastig onderwerp, ...' zo opent een discussie op www.nifterlaca.nl die op het moment dat ik dit schrijf een aantal bijdragen heeft die richting de 400(!) gaat. Hans Kreijns die de discussie begon met die kwalificatie 'een lastig onderwerp' heeft dus wel gelijk gekregen.
Als startpunt wordt een oorkonde van Karel de Grote aangedragen, gedateerd op 777 AD. In deze oorkonde, die voor een ieder die zich voor de discussie over Dorestate interesseert geen onbekende is, komen o.a. de volgende zinsneden voor: "… donamus ad basilicam sancti Martini, que est constructa Traiecto Ueteri subtus Dorestato …" en "… donamus ad ecclesiam sancti Martini que est super Dorestad constructa et appellatur Vpkirika …". Met name de woorden subtus en super en de vermeende plaatsnaam Upkirika geven aanleiding voor veel vragen. Maar de akte geeft nog véél meer geografische aanwijzingen. Zoveel zelfs dat men er zich over kan verbazen waarom het toch zo moeilijk is om aan de hand daarvan de locatie van Dorestate aan te wijzen. Deze akte is bovendien bij lange na niet de enige schriftelijke bron waarin Dorestate vermeld wordt.

Om uit al die schriftelijke bronnen de conclusie te trekken dat Dorestate gezocht moet worden ergens in het Nederlandse rivierengebied lijkt helemaal zo gek nog niet. En laat nu juist ook daar, bij Wijk bij Duurstede, enorm veel archeologische vondsten gedaan zijn die qua karakter een internationale handelsplaats lijken te definiëren. Vergeleken met de vondsten bij andere emporia in Noordwest-Europa, verondersteld dat deze juist zijn geïdentificeerd, ontkomen we niet aan de conclusie dat bij Wijk bij Duurstede iets heel bijzonders aan het daglicht is gekomen. Dat valt niet te ontkennen.
En toch lijkt er iets mis. Allereerst met de schriftelijke bronnen. Zo is er de anonieme geograaf van Ravenna die Dorestate eerst als de belangrijkste plaats in Frisia noemt en vervolgens bij zijn opsomming van plaatsen langs de Rhenus Dorestate helemaal niet noemt. Dat geeft weinig steun aan de gedachte dat we Dorestate aan de (Oude) Rijn moeten zoeken. Ook de eerder genoemde oorkonde van Karel de Grote levert moeilijkheden op voor het localiseren van Dorestate, want wat zegt die oorkonde nu precies over de onderlinge situering van Dorestate, Traiectum en het mysterieuze Upkirika? Wie denkt hiervoor de oplossing te kennen zou zich toch eens goed achter de oren moeten krabben. Een groot bijkomend probleem is dat de meeste bronnen niet in originele vorm zijn overgeleverd. We beschikken voor het merendeel over kopieën. De oudst bekende kopie van de oorkonde van 777 stamt bijvoorbeeld uit het einde van de elfde eeuw! Hoe betrouwbaar zijn al die kopieën van vaak honderden jaren na dato?

Als we de archeologische vondsten bij Wijk bij Duurstede confronteren met de schriftelijke bronnen over Dorestate, dan blijkt overduidelijk dat die op gespannen voet met elkaar staan. Zo moeten we ons afvragen waar dan toch het Merovingische Dorestate is als de archeologie alléén een Karolingische handelsplaats laat zien. Waar zijn toch de archeologische sporen van het christelijke Dorestate? (Ik neem toch aan dat iedere lezer die het verhaal kent van de zogenaamde christelijke symboliek van de fibula van Wijk bij Duurstede dit net als schrijver dezes te belachelijk voor woorden vindt.) Waar zijn de archeologische sporen van de vernielingen door de Noormannen die in de bronnen soms wel vier jaren op rij het vermelden waard zijn? Waarom komt Dorestate ook voor in oorkonden in de Ottoonse tijd als het in de tweede helft van de negende eeuw zou zijn opgehouden te bestaan?

Voor de historici en archeologen die zich tijdens de afgelopen decennia hebben beziggehouden met Dorestate lijken deze problemen helemaal niet te bestaan. Sterker nog, dat bij Wijk bij Duurstede het vroegmiddeleeuwse Dorestate is opgegraven wordt als een vast-staand feit aangenomen. Er is een verhaal geconstrueerd waarin kennelijk geen plaats meer is voor een aantal fundamentele on-zekerheden en van enige serieuze bronnenkritiek is totaal geen sprake. De vraag is toch gerechtvaardigd hoe wetenschappelijk dit is.

In de discussie op het forum wordt naast aandacht voor bovenstaande zaken eigenlijk niet overdreven veel gesproken over mogelijke alternatieve locaties voor Dorestate. Van Audruick in Frans-Vlaanderen, een alternatief in het Nederlandse rivierengebied bij de samenvloeiing van Maas en Waal, Makkum in het huidige Friesland en Doornik in België, krijgt eigenlijk alleen de laatste wat meer aandacht. En dit komt vooral omdat de verdediger van die visie, Joep Rozenmeyer, het zelf in de discussie heeft ingebracht. Er zijn tegen deze visie de nodige argumenten aangevoerd, maar dat wil zeker niet zeggen dat er een beslissend oordeel is geveld. De zaak is ook best gecompliceerd. Gaan we namelijk schuiven met Dorestate dan ontkomen we er niet aan om ook de locatie van Traiectum daar in te betrekken. Nu zullen vele lezers wel weten dat Joep Rozenmeyer het idee dat Doornik = Dorestate combineert met zijn visie op de locatie van Traiectum dat hij in Antwerpen situeert. En ook daar is op het forum, in een andere discussie uitvoerig over gediscussieerd. Misschien meer dan over alternatieve plaatsen gaat het in de discussie over de vraag in hoeverre Wijk bij Duurstede voldoet aan alle criteria om voor het etiket Dorestate in aanmerking te komen.

Zoals al eerder gemeld, de vondsten bij Wijk bij Duurstede zijn bijzonder. Er wordt gediscussieerd over munten, over glaswerk, over luxe artikelen zoals de fibula, over waterputten en best wel veel over botten. Waarom zijn er toch zo ontzettend veel dierlijke botten gevonden bij Wijk bij Duurstede? Waar zijn die allemaal vandaan gekomen? Om wat voor dieren ging het? Zijn die ter plaatse geslacht? Voor de handel of voor eigen consumptie? Of zijn er om een andere reden heel veel dieren gestorven of afgemaakt? Zo'n enorme bottenberg lijkt trouwens typerend te zijn voor een handelsnederzetting. In de discussie wordt veelvuldig gekeken naar en vergeleken met de andere bekende handelsplaatsen in het noordwesten van Europa, zoals Quentovic, Jorvik, Birka, Reric, Sliasthorp en Haitabu om er maar een paar te noemen. En bij een aantal van deze, of het bij allemaal zo is valt nog te bezien, zijn namelijk ook opvallend veel botten gevonden.

Zo af en toe worden de discussies over Dorestate extra verlevendigd doordat forumleden er op uit trekken naar specifieke locaties en/of musea in binnen- en buitenland en daar vervolgens verslag van doen met complete foto- en filmreportages. In het kader van een discussie over Aduatuca (ook zeer de moeite waard) zijn er op die manier zelfs meerdere 'expedities' geweest om een aantal locaties ter plekke te inspecteren. Een enkele keer zelfs door meerdere forumleden gezamenlijk.
Zoals ik ook al in eerdere bijdragen over www.nifterlaca.nl heb aangegeven is het vrijwel onmogelijk om in zo'n verslagje de soms zeer uitgebreide discussies goed tot hun recht te laten komen. Wie zich er een goed beeld van wil vormen ontkomt er niet aan om zelf eens een uitgebreid bezoek te doen aan de website en wie weet ook tot registratie over te gaan zodat actieve deelname aan de discussies mogelijk wordt.